Ψυχεδελικές ουσίες: νέα προσέγγιση στην ψυχιατρική θεραπεία

Η ανακάλυψη πως οι ψυχεδελικές ουσίες μπορούν να αποτελέσουν θεραπευτικό μέσο στην ψυχιατρική, μόνο καινοτόμα δεν μπορεί να θεωρηθεί. Η απομόνωση τέτοιων ουσιών από διάφορα φυτά είναι γνωστή ήδη από την αρχαιότητα. Αν και τα πρώτα βήματα  για τη μελέτη της επίδρασης τέτοιων ουσιών στην ψυχική κατάσταση και τις ψυχικές  μεταπτώσεις πραγματοποιήθηκαν τη δεκαετία του 1950, οι έρευνες διακόπηκαν άδοξα, με τις ψυχοδραστικές ουσίες να ταυτίζονται με μυστικιστικές εμπειρίες και παράνομες ενέργειες.

Συνέπεια αυτών, ήταν οι ψυχεδελικές ουσίες να στιγματιστούν τόσο νομοθετικά όσο και στις συνειδήσεις της κοινής γνώμης. Έκτοτε, επικράτησε ένας παρωπιδικός αποκλεισμός τους από την κλινική πράξη. Ωστόσο, μετά από διακοπή περίπου 25 χρόνων, άρχισε να επανεξετάζεται η θεραπευτική αξία των ψυχεδελικών ουσιών. Σήμερα, προκύπτουν ολοένα και περισσότερες μελέτες που εξετάζουν την ασφάλεια και αποτελεσματικότητα τους.

Η φυσιολογία της ψυχεδελικής εμπειρίας

Οι ψυχεδελικές ουσίες, όπως η ψιλοκυβίνη, το LSD και η αγιαχουάσκα, χαρακτηρίζονται ως «κλασσικά σεροτονινεργικά παραισθησιογόνα». Ο τίτλος υποδηλώνει και την κύρια δράση τους ως αγωνιστές υποδοχέων σεροτονίνης, όπως του 5-HT_2Α υποδοχέα. Το LSD φαίνεται ότι συγχρόνως επιδρά επαγωγικά και στη ντοπαμινεργική διαβίβαση.

Έχουν μελετηθεί με απεικονιστικές τεχνικές οι μεταβολές που προκαλούν στον εγκέφαλο οι πιο διαδεδομένες ψυχεδελικές ουσίες. Οι μελέτες συγκλίνουν στα εξής συμπεράσματα:

• ενισχύονται οι νευρωνικές συνδέσεις μεταξύ του θαλάμου και συγκεκριμένων περιοχών του φλοιού (κυρίως αισθητηριακών και σωματοκινητικών),
• αυξάνεται η αλληλεπίδραση μεταξύ αισθητηριακών και σωματοκινητικών δικτύων του εγκεφάλου,
• μειώνεται η νευρωνική επικοινωνία σε δίκτυα αυξημένης κλίμακας όπως το δίκτυο προεπιλεγμένης λειτουργίας (Default Mode Network),
• αυξάνεται η νεύρωση μεταξύ αμυγδαλής και πρόσθιου φλοιού,
• αλλάζει η οπτική αντίληψη.

Αντιμετώπιση ψυχικών διαταραχών με τη χρήση ψυχεδελικών ουσιών

Στα άτομα με ψυχικές διαταραχές παρατηρείται συχνά ένας νοσηρά αυστηρός τρόπος σκέψης και θεωρείται ότι μπορεί να μεταβληθεί με τη βοήθεια των ψυχεδελικών ουσιών. Πιθανολογείται ότι με τα ψυχεδελικά, ενισχύεται η επεξεργασία αισθητηριακών πληροφοριών και αλλάζει ο τρόπος αντίληψης, δημιουργώντας μια νέα εικόνα εαυτού και πραγματικότητας.

Μάλιστα, σύμφωνα με στοιχεία που έχουν προκύψει από προκλινικές έρευνες σε πειραματόζωα, η συμπεριφορά φαίνεται ότι παραμένει αλλαγμένη σε μακροχρόνιο επίπεδο. Αυτή την επίδραση έχουν και με τα κοινά αντικαταθλιπτικά. Επιπλέον, έχει υποδειχθεί και σημαντική βελτίωση της συνειρμικής μάθησης με τη χρήση αυτών των ουσιών.

Οι πιο γνωστές ενώσεις που ερευνώνται ως πιθανά θεραπευτικά εργαλεία είναι:

• η ψιλοκυβίνη (από μύκητες του γένους Psilocybe),
• το διαιθυλαμίδιο του λυσεργικού οξέος (LSD),
• η αγιαχουάσκα (ayahuasca, από το φυτό Banisteriopsis caapi).

Εξετάζονται ενάντια σε διαταραχές διάθεσης, ιδεοψυχαναγκαστικές  διαταραχές, διαταραχές άγχους, στην εξάρτηση από καπνό και αλκοόλ , σε κατάθλιψη  μέτριας έως σοβαρής μορφής, καθώς και σε κατάθλιψη ανθεκτική στη θεραπεία.

Σύγκριση με συμβατικά αντικαταθλιπτικά

Αναφέρθηκε ήδη ότι οι ψυχεδελικές ουσίες επηρεάζουν τη σεροτονεργική διαβίβαση, που είναι και η κύρια δράση των περισσότερων αντικαταθλιπτικών. Σε αντίθεση βέβαια με τα κοινά αντικαταθλιπτικά SSRI (Selective Serotonin Reuptake Inhibitors), τα ανωτέρω ψυχεδελικά δε μειώνουν τη δραστηριότητα του μεταιχμιακού συστήματος στον εγκέφαλο. Αυτό συμβαίνει γιατί επιτελούν τη δράση τους κυρίως μέσω του 5-HT_2A υποδοχέα σεροτονίνης, αντί του 5-HT_1A .

Αυτή είναι η ειδοποιός διαφορά των δύο κατηγοριών, που φαίνεται ότι εκφράζεται ως διαφορετική επίδραση στη συναισθηματική κατάσταση του ασθενούς και θα είναι καθοριστική στην επιλογή θεραπείας στο μέλλον.

Πιθανοί περιορισμοί στη χρήση των ψυχεδελικών

1. Στίγμα:

Οι ψυχεδελικές ουσίες έχουν ταυτιστεί από την αρχαιότητα με μαγικές τελετές, μυστικισμό και ιδιαίτερες πνευματικές εμπειρίες. Το παρελθόν αυτό, επηρεάζει και την πιθανή τους ένταξη στη θεραπευτική και κλινική πράξη.

2. Εμπειρία χρήσης:

Από τη μία πλευρά, υπάρχει η μερίδα ανθρώπων για τους οποίους η ψυχεδελική εμπειρία είναι θετική, ανατρεπτική και αλλάζει τον τρόπο αντίληψής τους. Από την άλλη, δεν πρέπει να αγνοηθεί το γεγονός ότι για τους υπόλοιπους ανθρώπους, η χρήση ψυχεδελικών αποτελεί τραυματικό βίωμα που μοιάζει με εφιάλτη.

3. Συσχέτιση με ψυχωτικά σύνδρομα:

Αν και τα μέχρι τώρα στοιχεία υποδεικνύουν μόνο μια ασθενή ως και μηδαμινή συσχέτιση μεταξύ της χρήσης ψυχεδελικών και εμφάνισης ψυχωτικών συμπτωμάτων, μια τέτοια πιθανότητα υπάρχει, έχει αναφερθεί και οφείλει να λαμβάνεται υπόψη.

4. Ιδιοσυγκρασικός χαρακτήρας δράσης:

Είναι σχεδόν αδύνατο να προβλεφθεί με ασφάλεια η επίδραση των ψυχεδελικών ουσιών σε κάθε ασθενή. Η απόκριση του καθενός εξαρτάται από εξατομικευμένα χαρακτηριστικά που δεν είναι καλά καθορισμένα και μπορεί να λάβει είτε θετικό είτε αρνητικό πρόσημο.

5. HPPD (Hallucinogen Persisting Perception Disorder):

Τα συμπτώματα του HPPD έχουν διατυπωθεί μετά από λήψη ψυχεδελικών. Φαίνεται ότι σε αυτές τις περιπτώσεις, οι παραισθησιογόνες επιδράσεις επανέρχονται ακόμη και χρόνια μετά τη χρήση της ουσίας και χαρακτηρίζονται από διαστρεβλωμένη οπτική αντίληψη αλλά αμετάβλητη συνείδηση. Η κατάσταση αυτή είναι μεν σοβαρή αλλά και εξαιρετικά σπάνια. Τέτοια συμπτώματα ωστόσο, έχουν παρουσιαστεί και σε κάποια άτομα χωρίς προηγούμενη χρήση παραισθησιογόνων.

Είναι σημαντικό βέβαια να σημειωθεί ότι η άποψη που επικρατεί στην επιστημονική κοινότητα, αναφέρει ότι ψυχεδελικές ουσίες δεν είναι σε θέση να προκαλέσουν ψυχικές διαταραχές, παρά μόνο να συμβάλλουν στην εμφάνιση λανθανουσών ψυχικών ασθενειών σε άτομα με ισχυρή προδιάθεση. Προτείνεται μάλιστα ότι τα ψυχωτικά συμπτώματα που εμφανίζονται σε άτομα υπό την επήρεια παραισθησιογόνων/ψυχεδελικών ουσιών, οφείλονται κατά κύριο λόγο σε κάποια υπάρχουσα ψυχική διαταραχή, παρά στην καθαυτή φαρμακολογική δράση των ουσιών

Επιπρόσθετο πλεονέκτημα είναι και το γεγονός ότι τα κλασικά ψυχεδελικά φάρμακα δεν προκαλούν φυσική εξάρτηση. Τα περισσότερα έχουν μικρή χημική συγγένεια για τους υποδοχείς ντοπαμίνης, με συνέπεια να μην ενεργοποιούν το ντοπαμινεργικό «σύστημα επιβράβευσης» στο οποίο αποδίδονται οι εξαρτήσεις.

Η κατεύθυνση προς το μέλλον

Η αξιοποίηση των ψυχεδελικών ουσιών είναι πλέον πιο πιθανή από ποτέ, ειδικά μάλιστα για καταστάσεις στις οποίες η υπάρχουσα θεραπεία δεν είναι ικανοποιητικά αποτελεσματική (πχ κατάθλιψη ανθεκτική σε θεραπεία). Είναι επομένως πολύ σημαντικό να τεθούν κοινές και σαφείς κατευθυντήριες γραμμές που θα καθοδηγήσουν τις κλινικές μελέτες για αυτά τα φάρμακα. Συγκεκριμένα:

1. Για τους εθελοντές στις κλινικές έρευνες:

Απαιτούνται συγκεκριμένα κριτήρια για την επιλογή ασθενών και πρέπει να λαμβάνεται και το ιστορικό τους σοβαρά υπόψη. Η χρόνια αγωγή με αντικαταθλιπτικά για παράδειγμα, ενδέχεται να επηρεάσει την αποτελεσματικότητα των ψυχεδελικών ουσιών.

2. Δοσολογία:

Επιδιώκονται οι δοκιμές σύγκρισης πολλαπλών δόσεων, με τη μικρότερη εξ ’αυτών να έχει πρακτικά ρόλο placebo (δεν προκαλεί φαρμακολογικό αποτέλεσμα).

3. Ο ρόλος της ψυχοθεραπείας:

Είναι απαραίτητο η λήψη ψυχεδελικών ουσιών να συνδυάζεται με ταυτόχρονη διεξαγωγή ψυχοθεραπείας από εξειδικευμένους επιστήμονες. Με αυτό τον τρόπο διασφαλίζεται ένα ασφαλές και υποστηρικτικό περιβάλλον, με τον ειδικό σε ρόλο καθοδηγητή στη θεραπευτική εμπειρία.

4. Έλεγχος εθισμού:

Προϋπόθεση για την έγκριση τέτοιων ουσιών ως φάρμακα από τις ρυθμιστικές αρχές είναι να προσδιοριστεί ο κίνδυνος εθισμού. Ειδικότερα, πρέπει να πραγματοποιηθούν μελέτες για ασφάλεια  σε πιο ευαίσθητους πληθυσμούς και άτομα με συνοδά νοσήματα.

Συμπεράσματα

Εκ πρώτης όψεως, η χρήση παράνομων ουσιών για θεραπευτικούς σκοπούς εγείρει το σκεπτικισμό τόσο από την ιατρική κοινότητα όσο και από τους ασθενείς. Ωστόσο, κρίνοντας από το γεγονός ότι η επικρατούσα φαρμακοθεραπεία για ψυχικά νοσήματα (όπως οι αγχώδεις διαταραχές και η κατάθλιψη) είναι ανεπαρκής, θα έπρεπε να εξεταστούν προσεκτικά όλες οι πιθανές θεραπευτικές προσεγγίσεις. Δεδομένης μάλιστα της πολυπλοκότητας των συναισθηματικών διαταραχών, είναι θεμιτό να εμπλουτιστούν τα διαθέσιμα εργαλεία για την αντιμετώπισή τους και να εξετάζονται όλες οι πιθανές διέξοδοι που εμφανίζονται.

Αν και οι μελέτες για τη θεραπευτική δράση των ψυχεδελικών ουσιών στις ψυχικές διαταραχές είναι περιορισμένες και αφορούν πολύ συγκεκριμένες πληθυσμιακές ομάδες, η εγκαθίδρυσή τους στη φαρμακευτική αγορά είναι πλέον ρεαλιστικός στόχος. Για το σκοπό αυτό, χρειάζεται μια αυστηρά καθορισμένη μεθοδολογία για την πιστοποίηση των έως τώρα δεδομένων ασφαλείας και αποτελεσματικότητας.

Τέλος, επειδή η θεραπευτική αξία δεν αναιρεί τους κινδύνους και τις  ανεπιθύμητες ενέργειες, ο χειρισμός τέτοιων ουσιών χρήζει προσοχής και φροντίδας για αποφυγή καταχρήσεων.

“The ordinary waking consciousness is a very useful and, on most occasions an indispensable state of mind; but it is by no means the only  form of consciousness, nor in all circumstances the best”

Aldous Huxley

Πηγές: American Journal of Psychiatry, Journal of Neuroscience, Nature